Οι υποδομές στα χρόνια της κλιματικής αλλαγής

14:00 - 13/11/2023

Ο Πολιτικός Μηχανικός και Πρόεδρος ΣΜΕ, Αργύρης Πλέσιας εξηγεί στο Εργοληπτικόν Βήμα Νο_136 πώς το φαινόμενο DANIEL μπορεί να λειτουργήσει ως ευκαιρία επανεκκίνησης μιας νέας και αποδοτικής αντίληψης για την παραγωγή έργων και δημόσιου πλούτου αναφέροντας μία σειρά από προτάσεις και μέτρα που πρέπει να ληφθούν αναμένοντας την αναπόφευκτη έλευση του επόμενου φαινομένου με την μετατροπή του από μη αντιμετωπίσιμο σε αντιμετωπίσιμο.

Τα πρόσφατα ακραία πλημμυρικά φαινόμενα με την ένταση και την επαναληπτικότητά τους, προειδοποίησαν με δραματικό τρόπο για τις συνθήκες που αναμένεται να δημιουργηθούν τις επόμενες δεκαετίες στον πλανήτη. Επιβεβαιώνεται ότι οι εμφανίσεις φαινομένων ως αποτελεσμάτων της Κλιματικής Αλλαγής (ΚΑ) θα γίνονται με επιταχυνόμενο ρυθμό, ενώ φαίνεται ότι η χώρα μας, λόγω γεωγραφικής θέσης, βρίσκεται στις υψηλότερες βαθμίδες των σεναρίων επικινδυνότητας λόγω της θερμοκρασιακής μεταβολής (περιοχή Μεσογείου).

Η κατάσταση που βίωσε η χώρα τον Σεπτέμβριο του 2023 υπενθυμίζει στους πολίτες, αλλά κυρίως στην Πολιτεία, την αναγκαιότητα εφαρμογής των μέτρων που έχουν θεσμοθετηθεί (ν. 4693/2022), των σχεδίων που έχουν εκπονηθεί (Εθνικό Σχέδιο για την Αντιμετώπιση των Αποτελεσμάτων της ΚΑ) και τις απαιτούμενες εξειδίκευσεις ανά χρήση και ανά ενέργεια ή έργο κατά περίπτωση. Η συνήθης πρακτική της χώρας να θεσμοθετεί δράσεις και να ενσωματώνει πολιτικές της ΕΕ μετά από πολλαπλές καθυστερήσεις και μετά από πιέσεις της ΕΕ, αποδεικνύεται με τον χειρότερο τρόπο ότι πρέπει να εγκαταλειφθεί άμεσα. Παράλληλα γίνεται κατανοητό σε όλους ότι πέρα από την επιβληθείσα από την ΕΕ λήψη μέτρων (Σχέδια Αντιμετώπισης Κινδύνων από Πλημμύρες, Εθνικά και Περιφερειακά Σχέδια Αντιμετώπισης των Επιπτώσεων της ΚΑ κ.λπ..) αυτά που περιγράφονται (υποχρέωση από την Ε.Ε.), πρέπει και να εφαρμόζονται. Πολύ δε περισσότερο πρέπει να σχεδιαστούν δράσεις για την ενημέρωση των πολιτών και κυρίως για την δημιουργία συνείδησης στους πολίτες ότι απαιτείται η ενεργητική αντιμετώπιση και προσαρμογή στην επερχόμενη ΚΑ, με την αλλαγή των μοντέλων καθημερινής προσωπικής συμπεριφοράς και συνηθειών.

Σε ένα άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στο Εργοληπτικόν Βήμα μετά από την ακραία κακοκαιρία του Ιανού τον Σεπτέμβριο του 2020 (Σκέψεις και Προκλήσεις για την Αντιμετώπιση Ακραίων Φαινομένων), είχε διατυπωθεί μία σειρά προτάσεων όπως:

πολιτικές για την αποσυγκεντρωποποίηση της χώρας,
ανασχεδιασμό του χώρου με χωροταξικά περιφερειακά κριτήρια
προετοιμασία και εκπαίδευση πληθυσμού
οργάνωση ομάδων εκτάκτων αναγκών (εκπαίδευση και εξοπλισμός)
δημιουργία συνείδησης προστασίας του χώρου
αύξηση του αισθήματος της αλληλεγγύης

θεωρώντας ότι η αντιμετώπιση του φαινομένου (Ιανός) ήταν δυνατόν να αντιμετωπισθεί με την λήψη ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ και με την εφαρμογή ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ (π.χ. ρέματα κλπ).

Δυστυχώς, το φαινόμενο Daniel και η συνεχιζόμενη διατήρηση των ακραίων συνθηκών με την Elias, διέψευσαν τα σενάρια σταδιακής μεταβολής εισάγοντας πραγματικά ακραίες συνθήκες μεταβολής, υπερβαίνοντας την έννοια ποσοτικοποίησης των αναμενόμενων μεγεθών. Οι υπερβάσεις που καταγράφηκαν είναι φανερό ότι ανοίγουν τη συζήτηση στην κοινωνία (Πολιτεία, Επιστημονικοί φορείς και Πανεπιστήμια) για πιθανές απαιτήσεις κανονιστικών προσαρμογών στον σχεδιασμό των έργων. Το βασικό όμως ερώτημα που έχει τεθεί και πρέπει να απαντηθεί με ένα ολιστικό πνεύμα αντιμετώπισης είναι:

Τι πρέπει να κάνουμε, αναμένοντας την αναπόφευκτη έλευση του επόμενου φαινομένου με την μετατροπή του από μη ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΙΜΟ σε ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΙΜΟ.

Με τον όρο ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΙΜΟ, δεν περιγράφεται η συνθήκη «μη ύπαρξη απωλειών» αλλά η συνθήκη «ανεκτών απωλειών».

Στο παραπάνω πλαίσιο που δημιουργούν οι νέες συνθήκες της ΚΑ, η αναφορά σε ένα Σχέδιο Υποδομών, το οποίο προχωράει χωρίς αναταράξεις, πιστεύω ότι πρέπει να εκληφθεί ως μία ένεση αισιοδοξίας προς τους πολίτες αλλά πιστεύω ότι και η ίδια πολιτική ηγεσία γνωρίζει ότι απέχει πολύ από την πραγματικότητα.

Η συγκρότηση ενός σχεδίου δημιουργίας υποδομών στην χώρα οφείλει να στηρίζεται σε αρχές όπως:

η αντίληψη ότι οι υποδομές είναι αναγκαίες για την ανάπτυξη αλλά δεν παράγουν ανάπτυξη (π.χ. το να κατασκευαστεί ο τέλειος αυτοκινητόδρομος εάν δεν υπάρχουν εμπορεύματα να κινηθούν είναι προφανές ότι δεν θα συμβάλλει στην ανάπτυξη)
η αντίληψη του «χρήσιμου έργου» με την έννοια του αποδοτικού έργου για την κοινωνία και την χώρα
η αντίληψη της ιεράρχησης των προτεραιοτήτων με την λογική της δίκαιης διάθεσης των διατιθέμενων πόρων.
να λαμβάνεται υπόψη και να αξιολογεί την υπάρχουσα κατάσταση.

Σημαντικά γεγονότα και καταστροφές θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως «ευκαιρίες» για την αναπροσαρμογή στόχων, για την εισαγωγή νέων τεχνικών, γνώσεων και εμπειρίας, σύμφωνα με τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν.

Οι κατευθύνσεις της ΕΕ για την αντιμετώπιση της ΚΑ περιλαμβάνουν:

την βελτίωση της ανθεκτικότητας των υποδομών,
την λήψη μέτρων για την προσαρμογή της ΚΑ.

Με τους ανωτέρω στόχους είναι προφανής η αναγκαιότητα αναμόρφωσης ή η επικαιροποίηση του υφιστάμενου σχεδιασμού για τα ΝΕΑ ΕΡΓΑ, όπως προφανές είναι η αύξηση του κόστους των υποδομών που σχεδιάζει να εκτελέσει η Πολιτεία καθώς ζητείται η αύξηση της επιτελεστικότητάς αυτών στις νέες συνθήκες.

Οι νέες συνθήκες συνεπώς οδηγούν σε συρρίκνωση του πραγματικού έργου που μπορεί να υλοποιήσει η χώρα, τοποθετώντας τις πραγματικές διαστάσεις του και ΚΑΘΙΣΤΩΝΤΑΣ επιτακτικότερη την ανάγκη ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΙΕΡΑΡΧΗΣΗΣ! Ο εξορθολογισμός αποφάσεων που είχαν ληφθεί (π.χ. η αναγνώριση ότι δεν υλοποιούνται τα δημόσια έργα με το σύστημα της ΣΔΙΤ),αυξάνει την βαρύτητα της ΙΕΡΑΡΧΗΣΗΣ.

Θα αναφερθούν δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα για την αναγκαιότητα ολιστικού σχεδιασμού και για την αναγκαιότητα θέσπισης σταθερών στόχων.

Η Ολιστική αντιμετώπιση

Η επίδραση του φαινομένου Daniel, επιβεβαίωσε μία παθογένεια της χώρας που είναι η ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ των προβλημάτων. Η αποσπασματικότητα ευνοεί την διάχυση των ευθυνών αλλά αποτελεί την απόλυτη αναποτελεσματικότητα για την υλοποίηση σύνθετων σχεδιασμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο κερματισμός στην αντιμετώπιση της απορροής στην λεκάνη του Πηνειού ποταμού. Η ειδησεογραφική κάλυψη των εντάσεων μεταξύ Πολιτείας και ΟΤΑ α’ και β’ βαθμού επιβεβαιώνει αντίστοιχες εμπλοκές που αναφέρονται για μια σειρά άλλων υποδομών (π.χ. οδικό δίκτυο, υδραυλικά δίκτυα κλπ.) Η συγκρότηση για παράδειγμα ενός ευέλικτου φορέα με πολύ σφιχτή συγκρότηση και με ιδιαίτερη εξειδίκευση, θα μπορούσε να επιτύχει μία συνολική ορθολογική αντιμετώπιση με δράσεις όπως:

να έχει περιγραφεί ένα υδρολογικό προσομοίωμα και να παρακολουθείται η κίνηση των ροών της λεκάνης
να έχει δεδομένα σε πραγματικό χρόνο με κάποιους βροχομετρικούς σταθμούς και να παρακολουθεί με το ανωτέρω προσομοίωμα τις αναμενόμενες υδραυλικές φορτίσεις σε κρίσιμα σημεία
να έχει την επιτελική θεσμική δυνατότητα ενημέρωσης των πολιτών (καθώς θα έχει την δυνατότητα πρόγνωσης ωρών)
να έχει την επιτελική θεσμική δυνατότητα αλλαγής των διοδεύσεων (π.χ. προστασία οικισμών, θέσπιση ορίου διακινδύνευσης/τρωτότητας)
να έχει την δυνατότητα συνολικής αντιμετώπισης του υδρολογικού δικτύου (π.χ. ο Πηνειός ως αποδέκτης παρουσιάζει σημαντικές στενώσεις και η αποκατάσταση της ροής σ’ αυτές μειώνει σημαντικά την απαίτηση υπέρμετρης αύξησης των αναχωμάτων
να έχει την συνολική ευθύνη της οργάνωσης προγραμμάτων συντήρησης.
Το πρόβλημα του Σιδηροδρόμου

Με την παραδοχή της αναγκαιότητας ανασχεδιασμού του προγράμματος υποδομών είναι ευκαιρία, η χώρα να απαντήσει σε ένα κρίσιμο ερώτημα ΤΩΡΑ και με ΣΥΝΕΠΕΙΑ. Το ερώτημα αφορά στην ουσιαστική διατήρηση ή μη του σιδηροδρομικού δικτύου, δεσμεύοντας τους απαιτούμενους πόρους υλοποίησης με ένα σαφή μηχανισμό παραγωγής υποδομών που δεν μπορεί να είναι ούτε ο ΟΣΕ ούτε η ΕΡΓΟΣΕ (όπως λειτουργούν σήμερα). Μερικές σκέψεις και πληροφορίες για το θέμα του ελληνικού σιδηρόδρομου:

Η σχέση διαθέσιμων οικονομικών πόρων μεταξύ σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου είναι κάτω του 1:5 (υπέρ των οδικών) για την τελευταία 20ετία. Η σχέση αυτή διαμορφώθηκε τόσο με ευθύνη της Πολιτείας όσο κυρίως και με την ευθύνη των δομών υλοποίησης της σιδηροδρομικής υποδομής (ΟΣΕ, ΕΡΓΟΣΕ).
Έχει δημιουργηθεί στην χώρα ένα ασταθές περιβαλλοντικά δίκτυο εμπορευματικών μεταφορών που στηρίζεται στο ακριβότερο ενεργειακά μέσο (οδικές μεταφορές).
Η κατανομή των πόρων έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός δικτύου αυτοκινητόδρομων τεραστίου μήκους για την χώρα, και υπέρβασης κάθε έννοιας αποτελεσματικότητας των πόρων. Πρέπει να επισημανθεί ότι η διατήρηση υψηλού επιπέδου Οδικής Ασφάλειας, δεν υλοποιείται μόνο με τον σχεδιασμό κλειστών αυτοκινητόδρομων με ανισόπεδους κόμβους, ιδιαίτερα όταν οι φόρτοι, δεν τεκμηριώνουν τον παραπάνω σχεδιασμό.
Η ολοκληρωτική αστοχία του σιδηροδρομικού δικτύου της Θεσσαλίας σε συνδυασμό με την από εξαετίας διακοπής γραμμών της Βόρειας Ελλάδας, έχουν οδηγήσει στην παρούσα φάση στην πλήρη κατάρρευση του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας. Η πραγματικότητα που πρέπει να ομολογηθεί είναι ότι σήμερα η Ελλάδα δεν διαθέτει Σιδηροδρομικό δίκτυο.
Ο Πειραιάς έχει απολέσει την ικανότητα του πολυτροπικού κόμβου και εφ’ όσον δεν ληφθούν άμεσα μέτρα αποκατάστασης των εμπορευματικών μεταφορών μέσω του σιδηρόδρομου (π.χ. ενεργοποίηση λιμένα Θεσσαλονίκης), το status για τον σιδηρόδρομο θα είναι μη αναστρέψιμο.
Διατηρούνται υπερφίαλοι σχεδιασμοί που δεν πρόκειται να παράγουν αξία για την χώρα. Πρόσφατα η πολυδιαφημισμένη εξαγγελία της γραμμής Θεσσαλονίκη-Καβάλα-Αλεξανδρούπολη-Μπουργκάς-Βάρνα επεκτάθηκε στο Ρούσε, αγνοώντας την στοιχειώδη γεωγραφία (Ρούσε είναι η είσοδος στη Ρουμανία η οποία δεν έχει καμία σχέση με τα παράλια της Βουλγαρίας και το δρομολόγιο αποτελεί μεταφορική «αυτοκτονία»).

Με τις παραπάνω παρατηρήσεις θεωρώ ότι, εφ’ όσον η Πολιτεία απαντήσει θετικά στο ερώτημα για το Σ.Δ., απαιτούνται τα κάτωθι βήματα:

στοιχειώδης αποκατάσταση λειτουργίας του συνολικού δικτύου με fast truck διαδικασίες και με χαμηλές ταχύτητες
αποκατάσταση των εμπορευματικών σιδηροδρομικών μεταφορών στο σύνολο της χώρας και σε όλους τους λιμένες
κατασκευή γραμμής Τοξότες-Καβάλας για την ένταξη της Καβάλας στο σιδηροδρομικό δίκτυο
η επιβατική χρήση απέχει πολύ από το να γίνει χρηστικά ανταγωνιστική (πλην προαστιακών γραμμών) και δεν θα πρέπει να λειτουργήσει ως ανασταλτικός παράγοντας για την επανεκκίνηση των εμπορευματικών μεταφορών
ο σχεδιασμός δεκαετίας πρέπει να περιλαμβάνει την πλήρη αποκατάσταση του δικτύου με την απόδοση των πόρων που στερήθηκε την εικοσαετία που πέρασε.

Άλλως είναι έντιμο να αναγνωρίσουμε την πραγματική κατάργηση του δικτύου.

Ο πρωθυπουργός μίλησε ακροθιγώς για έναν επιτελικό φορέα η συγκρότηση του οποίου αναμένεται να επαληθεύσει τις προσδοκίες καθώς αντίστοιχες εξαγγελίες του πρωθυπουργού μετά την καταστροφή των Τεμπών δεν φαίνεται να υλοποιούνται.

Συμπερασματικά, οφείλουμε στην υπάρχουσα συγκυρία να αναγνωρίσουμε την υφιστάμενη κατάσταση και να αναμορφώσουμε την λογική σχεδιασμού των υποδομών της χώρας με:

αυστηρή ιεράρχηση προτεραιοτήτων
εφαρμογή έξυπνων και ολιστικών λύσεων
εισαγωγή των εννοιών της ανθεκτικότητας και της προσαρμογής στην αντιμετώπιση της ΚΑ
αποδοχή του υφιστάμενου status και την προσαρμογή του στο μέτρο του δυνατού
την δημιουργία κουλτούρας συντήρησης
την αποδοχή της πιθανότητας δημιουργίας αστοχίας σε ποσοστά που θα θεσπίσει η χώρα στα πλαίσια των δυνατοτήτων της
προώθηση της επαναλειτουργίας του εμπορευματικού σιδηρόδρομου ως πρώτης προτεραιότητας για την χώρα.

ΘΕΩΡΩ ΟΤΙ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ DANIEL μπορεί να λειτουργήσει ως ευκαιρία επανεκκίνησης νέας και αποδοτικής αντίληψης για την παραγωγή έργων και δημόσιου πλούτου.