Ανάλυση και πρόληψη ατυχημάτων: Συστημική θεώρηση

1ο ΜΕΡΟΣ 

1.ΠΡΟΟΙΜΙΟ

1.1 Η μικρή αυτή συμβολή στο Σεμινάριο ΕΜΠ «Ανάλυση και πρόληψη ατυχημάτων: συστημική προσέγγιση», δέν αφορά μαθηματικές προσομοιώσεις ατυχημάτων γενικότερα, αλλά είναι ένας ποιοτικός μάλλον σχολιασμός των παραγόντων οι οποίοι ενδέχεται να προκαλέσουν αστοχίαν ενος τεχνικού έργου (μικρής ή μεγάλης κλίμακας), της περιοχής Πολιτικού Μηχανικού κυρίως. Όπως δέ ήδη φάνηκε, αντί για τον όρο «ατύχημα», χρησιμοποίησα τον όρο «αστοχία» τεχνικού προϊόντος ή συστήματος, για τους εξής λόγους:

Διότι ο όρος «ατύχημα» εκφράζει μέν δυσμενείς ανθρώπινες συνέπειες (συνήθως τραυματισμό ή θάνατο), οι οποίες όμως (κατά τα Λεξικά) ενδέχεται να οφείλονται (i) είτε σε «κακοτυχιά», είτε (ii) σε βλάβη ποικίλης αιτιολογίας (ακόμη και σε ένα στραβοπάτημα). Εμείς, όμως, σε εναν επιστημονικό όρο, θα προτιμούσαμε:

• Να έχομε εκλογικεύσει τον παράγοντα της τυχαιότητας, χωρίς περιθώρια οιονεί-μεταφυσικά.
• Να περιορισθούμε σε τεχνολογικές αιτίες μόνον. Και
• Να αποσυνδέσομε την έννοια μια ανεπάρκειας (τεχνικού προϊόντος ή συστήματος), απ’ τις ενδεχόμενες συνέπειές-της · οι οποίες μάλιστα συχνά, χωρίς να αφορούν κάν φθορές ανθρωπίνων σωμάτων, συνίστανται σε τεράστιες οικονομικές απώλειες.

Αντιθέτως, ο όρος «αστοχία» έχει πολύ συγκεκριμένο τεχνικό νόημα [«δέν πετυχαίνει τον στόχον – δηλαδή την απαιτούμενη επιτελεστικότητα (performance)], χωρίς δε να δεσμεύεται με το είδος και την έκταση των συνεπειών αυτής της αστοχίας. Διότι αυτές οι συνέπειες θα μπορούσε να είναι ενδεχομένως:

• μηδενικές
• ψυχολογικές
• φθορά ανθρωπίνων σωμάτων
• οικονομικές
• περιβαλλοντικές

Και θα εκφρασθούν όποιες / όταν / και όπου πρέπει – χωριστά όμως.

1.2 Προφανώς, οφείλομε να καταγράψομε όλες τις ενδεχόμενες αιτίες αστοχίας, πρίν να αναζητήσομε τα μέσα άμυνας έναντι αυτών των ενδεχομένων.

Προς τούτο, ζητώ συγγνώμην που θα χρειασθεί να  υπενθυμίσομε

• Τις φάσεις Παραγωγής του τεχνικού προϊόντος
• Τους συντελεστές της Παραγωγής, και τη
• Διασφάλιση Ποιότητας

Αντιλαμβάνομαι οτι αυτή η περιδιάβαση σε τόσο γνωστές έννοιες, είναι κάπως πληκτική. Έχω όμως τη γνώμη οτι είναι αναγκαία, προκειμένου να εντοπίσομε συστηματικώς τις αιτίες ενδεχόμενων αστοχιών, καθώς και τις συναφείς παράλληλες συνθήκες.

Φυσικά, οι ιδιοτυπίες των δημόσιων (ή ενμέρει και των ιδιωτικών) τεχνικών έργων, θα χρειασθεί να αναλύονται εκάστοτε χωριστά.

Ένα όμως πρόσθετο χαρακτηριστικό όσων ακολουθούν, είναι και η έμμονη αναζήτηση του ανθρώπινου παράγοντα στην πρόκληση των αστοχιών – δηλαδή η αναζήτηση ευθύνης μεμονωμένων ατόμων ή (συνηθέστερον) ολόκληρων κοινωνικών Ομάδων. Ευθύνης, η οποία ίσως ενίοτε να διαφεύγει του ελέγχου που ασκούν ορισμένα ειδικότερα μαθηματικά προσομοιώματα.

2.ΟΙ ΦΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Θα καταγράψομε εδώ όσο συντομότερα γίνεται τις διαδοχικές φάσεις Παραγωγής ενος τεχνικού προϊόντος ή συστήματος, σημειώνοντας για την καθεμιά-τους τις εμπειρικώς πιθανολογούμενες συμβολές-τους σε μια ενδεχόμενη μελλοντική αστοχία του τελικού προϊόντος.

2.1 Προγραμματισμός: Κανονικώς, το Άτομο ή η Ομάδα συνειδητοποιούν την Ανάγκη για το προϊόν · είτε, ενας εφευρέτης και η σχετική επιχειρησιακή ομάδα-του δημοσιοποιούν τη σχετική πρότασή τους. Στην περίπτωση του δημοσίου έργου, θ’ ακολουθήσει μια ενδιαφέρουσα πολιτική διεργασία, όπου η λήψη αποφάσεων θα στηριχθεί (υποτίθεται) σε μια ιεράρχηση αναγκών και Αξιών.

Ακόμη και σ’ αυτήν την πολύ πρώιμη φάση, η πείρα επιτρέπει να διακρίνομε μερικά «σπέρματα» ενδεχόμενης μελλοντικής αστοχίας:

• Στη μέν περίπτωση του εμπορικού προϊόντος, ενδέχεται μια στρεβλή διαφήμιση να επιτύχει την έμμονη προώθηση ενος πάμφθηνου μέν, ελαττωματικού όμως προϊόντος, με συνεπόμενες αστοχίες.

Εδώ εντοπίζονται ηθολογικής κατηγορίας ευθύνες του Παραγωγού και του Διαφημιστή.

• Στην περίπτωση δημοσίου τεχνικού αγαθού, υπάρχουν δύο υποψίες τέτοιου ενδεχομένου:
• Έλλειψη «μελέτης σκοπιμότητας» ή πλημμελής τέτοια μελέτη, ενδέχεται να αυξήσουν τις πιθανότητες οικονομικής ή περιβαλλοντικής αστοχίας του έργου.
• Εξ άλλου, η ενδεχόμενη εν χρόνω ανεπαρκής χρηματοδότηση του έργου (με συνέπειαν ενδιάμεσες διακοπές εργασιών ή εκπτώσεις ποιότητας), μπορεί να φέρει ανάλογο αποτέλεσμα.

Θέλω να επισημάνω εδώ τις εκτός Τεχνολογίας αιτίες πιθανής αστοχίας. Με σαφώς κοινωνική αιτιολογία δηλαδή, η οποία δέν είμαι βέβαιος οτι λαμβάνεται πάντοτε υπόψιν στη βιβλιογραφία.

2.2 Μελέτη: Περιλαμβάνει, ως γνωστόν, κυρίως τον Σχεδιασμό (design) του τεχνικού προϊόντος, δηλαδή τη βελτιστοποίηση ανάμεσα στις ακόλουθες απαιτήσεις επιτελεστικότητας (performance requirements)

Ασφάλεια

Λειτουργικότητα

Ανθεκτικότητα σε διάρκεια

Αισθητική

Περιβαλλοντική

Υγεία εργαζομένων και τρίτων

Οικονομία

ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΟΥΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΑΝΑΛΟΓΕΣ ΑΣΤΟΧΙΕΣ

συνεχίστε παρακάτω την ανάγνωση…

οι οποίες (τις περισσότερες φορές ) είναι και αντιφατικές μεταξύ τους.

Σπεύδω πάντως να δεχθώ οτι ο μέσος παρατηρητής δέν θα χαρακτήριζε ως «ατύχημα» όλες τις κατηγορίες αστοχίας των πιοπάνω επιτελεστικοτήτων – πλήν της Ασφάλειας. Έχω όμως δύο παρατηρήσεις πάνω σ’ αυτό: Πρώτον, απο καθαρά τεχνική άποψη, η αποτυχία ικανοποίησης μια απαίτησης σχεδιασμού, συνιστά όντως «αστοχίαν». Και δεύτερον, όλες ανεξαιρέτως οι αστοχίες έχουν δυσμενείς συνέπειες πάνω στον Χρήστη – έστω κι αν δέν του τραυματίζουν το σώμα-του αμέσως. Πράγματι:

• Μια δυσλειτουργία ενος τεχνήματος συνεπάγεται πλημμελή ικανοποίηση της ανθρώπινης ανάγκης που οδήγησε στην παραγωγή του, με ποικίλες συνέπειες πάνω στον Χρήστη. Εάν μάλιστα το τέχνημα είναι μέρος συστήματος, τότε η δυσλειτουργία του μέρους ενδέχεται να απειλεί και την ασφάλεια του όλου.
• Η ακαλαίσθητη όψη ενος τεχνήματος, ενδέχεται να προκαλεί (αδιόρατες έστω) δυσμενείς επιπτώσεις στους Χρήστες.
• Οι αντιπεριβαλλοντικές επιδράσεις ενος προϊόντος, ιδίως μεγάλης κλίμακας, συνεπάγονται δυσυπολόγιστες ζημίες για την επόμενη γενιά – περιλαμβανομένων, βεβαίως, και ασθενειών.
• Ενα προϊόν του οποίου η κατασκευή θέτει σε δυσανάλογον κίνδυνο την υγεία των εργαζομένων ή τρίτων, οφείλει να ανασχεδιασθεί ή να καταργηθεί.
• Ενα τέχνημα που αποδεικνύεται αντιοικονομικό, έχει έμμεσες δυσμενείς συνέπειες στη ζωή όλων μας.

Επομένως, υποστηρίζω πως είναι εύλογον να αναζητούμε την αιτία οποιασδήποτε «αστοχίας», ανεξαρτήτως της κατηγορίας αυτής της αστοχίας.

Τα φαινόμενα αυτά είναι σαφέστερα στην περίπτωση των μεγάλης κλίμακας δημοσίων έργων, των οποίων ο Σχεδιασμός εγκλείει εκ γενετής κινδύνους αστοχιών, οφειλόμενους σε ενδεχόμενη πλημμέλεια βασικών δεδομένων Σχεδιασμού:

• Ελλείπουσες ή λανθασμένες πληροφορίες για τα δίκτυα κοινής ωφελείας.
• Πληρότητα υδρολογικών στοιχείων, και επιλογή κοινωνικώς αποδεκτής τιμής σχεδιασμού της πιθανότητας υπέρβασης ύψους βροχής ή υδραυλικής παροχής ρεύματος κλπ.
• Στοιχεία υπεδάφους (εδαφοτεχνικά και γεωλογικά) απαιτούν συνήθως πολύ μεγάλο χρόνο απόκτησης και παρουσιάζουν δυσανάλογα μεγάλο κόστος.
• Δεδομένα για πρόβλεψη αντλήσεων ύδατος, είναι τόσο αβέβαια για μια υπολογιστική πρόβλεψη, ώστε μόνον προμελετητικές αντλητικές δοκιμές μεγάλης κλίμακας έχουν ρεαλιστική αξία – με τεράστιο κόστος είν’ αλήθεια.
• Πηγές φυσικών υλικών κατάλληλων για κατασκευές μεγάλης κλίμακας (οδοποιία, φράγματα, αλλα καί σκυρόδεμα), εντοπίζονται και ελέγχονται δυσχερώς στη φάση της Μελέτης.

Μακρά πείρα δείχνει ότι για το σύνολο αυτών των αποφασιστικών δεδομένων Μελέτης μεγάλου τεχνικού έργου, οι Μελετητές αντιμετωπίζουν συνεχείς πιέσεις της μορφής «τελειώστε χθές και τζάμπα», οι συνέπειες των οποίων ευλόγως αναμένεται (και στατιστικώς έχει όντως παρατηρηθεί) οτι οδηγούν σε πολύ αυξημένες πιθανότητες αστοχιών:

• Κατα τη διάρκεια της κατασκευής, μακροχρόνιες διακοπές ή και εργατικά ατυχήματα εξαιτίας συνθηκών που προκλητικώς τις βαφτίζουν «απρόβλεπτες» – ενώ θα μπορούσαν μέν να είχαν προβλεφθεί, αλλα με πρόσθετη δαπάνη χρήματος και χρόνου. Στο σημείο αυτό, γι’ άλλη μια φορά, υπόκειται μια μαθηματική θεώρηση, ενος ηθικού προβληματισμού: «Ποιά θα ήταν η (επιχειρησιακώς ή κοινωνικώς) αποδεκτή πιθανότητα διάψευσης των δεδομένων Σχεδιασμού που ελήφθησαν υπόψιν». Κάθε μείωση αυτής της πιθανότητας (λ.χ. κάτω των 5%) συνεπάγεται σημαντική αύξηση επιτελεστικότητας, (και οικονομικότητας), συνοδεύεται όμως με δυσανάλογη αύξηση σημερινού κόστους Μελέτης.
• Κατα τη διάρκεια λειτουργίας του έργου, όταν προκύψουν τέτοιες διαψεύσεις δεδομένων στα οποία βιασίσθηκε ο σχεδιασμός του, έχουν παρατηρηθεί:
• Βλάβες, με συνακόλουθες δυσλειτουργίες και δυσανάλογες δαπάνες επισκευών. Παράδειγμα: Διαφορική καθίζηση γειτονικών θεμελίων (και διαγώνιες ρηγματώσεις δοκών), εξαιτίας έντονης τοπικής διαποίκιλσης εδαφικών συνθηκών.
• Καταρρεύσεις έργων ή τμημάτων τους, με όλες τις τραγικές συνέπειές τους. Παράδειγμα: Υδραυλική υποσκαφή βάθρου γεφύρας, εξαιτίας μεγάλης αύξησης της παροχής του ποταμού.

Καί εδώ θα ίσχυε η προλεχθείσα βασική ηθο-μαθηματική διερώτηση – η οποία καθιστά σαφέστερη την υπόκρυφα κοινωνική διεύρυνση ευθυνών  σε ορισμένες περιπτώσεις αστοχιών.

Σημειωτέον οτι αδιάγνωστη μεταβολή δεδομένων Σχεδιασμού, ενδέχεται να συμβεί και εξαιτίας αλληλεπίδρασης έργων, πρίν ή μετά την Κατασκευή. Περιορίζομαι εδώ μόνον στη μνεία ορισμένων τέτοιων παραδειγμάτων, στα οποία ο κίνδυνος αστοχίας ενος συγκεκριμένου τεχνήματος, αυξάνεται εξωγενώς.

• Είναι λ.χ. η περίπτωση «τεχνητών» πλημμυρών που προκαλούνται απ’ το συχνό άνοιγμα θυροφραγμάτων ενος φράγματος ανάντη προ-υφιστάμενης γεφύρας ή αντιπλημμυρικών αναχωμάτων.
• Είναι επίσης η περίπτωση υπόγειας επέκτασης δικτύου κοινής ωφελείας, ενσχέσει με την παραμορφωσιμότητα και τη διάρκεια ζωής οδοστρωμάτων.

Τέλος, ο Έλεγχος Μελετών είναι μια πολύ βασική διαδικασία στην αλυσίδα Παραγωγής οποιουδήποτε τεχνήματος, έργου ή συστήματος. Μακρά πείρα δείχνει οτι όπου ο θεσμός αυτών των ελέγχων λειτουργεί κανονικά, έχουν εντοπισθεί σφάλματα – και επομένως έχουν αποφευχθεί αντίστοιχες τεχνικές αστοχίες.

Έχει εκ των πραγμάτων αποδειχθεί οτι ο προς τούτο πρόσθετος απαιτούμενος χρόνος και η πρόσθετη δαπάνη, είναι μικρό ποσοστό του μεγέθους των αποφευγομένων οικονομικών και άλλων συνεπειών εξαιτίας ενδεχόμενων μελλοντικών αστοχιών. Υπο εναν απαράβατον όρο όμως: Οτι ο έλεγχος των Μελετών ξεκινάει συγχρόνως με τη σύνταξή τους – και θα αφορά ακόμη και ορισμένες βασικές αποφάσεις στις οποίες θα στηριχθεί η Μελέτη (επάρκεια δεδομένων, είδος μαθηματικών προσομοιώσεων, εναλλακτικές επαληθεύσεις, Κανονιστικά Κείμενα κ.ά.).  Μ’ αυτόν τον τρόπο, καί ο Μελετητής επωφελείται απ’ τις γνώσεις του Ελεγκτή, αλλα καί πολύτιμος χρόνος κερδίζεται στην όλη διαδικασία.

Άς σημειωθεί πάντως οτι πολλοί Κύριοι Έργου, συνεχίζουν να μή βλέπουν με καλό μάτι αυτήν τη φάση της Παραγωγής – ιδίως όταν ενίοτε εμπνέονται απο κοντόφθαλμη περι επείγοντος (ή περι «οικονομίας») αντίληψη για την προώθηση ενος δημοσίου έργου, του οποίου η μέχρι εκείνης της στιγμής καθυστέρηση οφειλόταν ίσως στους ίδιους παράγοντες – ή σε εξωτερικές παραλείψεις. Στο σημείο αυτό, θα πάρω το θάρρος να καταθέσω απο προσωπική-μου πείρα, περίπτωση Μελέτης μεγάλου χωματίνου φράγματος η οποία είχε ανατεθεί σκανδαλωδώς με κομματικά κριτήρια (ίσως δέ και ετεροδοσοληπτικώς), και η οποία ήταν παντελώς λανθασμένη. Την ανασυντάξαμε εξ ολοκλήρου εμείς ως Διεθνής Επιτροπή Παρακολούθησης του Έργου («Panel»). Ακραία περίπτωση – αλλα ακραίες θα ήσαν και οι συνέπειες των πολλαπλών αστοχιών του έργου, άν κατασκευαζόταν με βάση την πρώτη Μελέτη…

συνεχίστε παρακάτω την ανάγνωση…

2.3 Κανονιστικά Κείμενα (Regulatory Documents)

Γιατί η συντεταγμένη Πολιτεία (σήμερα και η Ευρωπαϊκή Ένωση) παρεμβαίνει στη διαδικασία Παραγωγής των τεχνικών αγαθών; Διότι η Κοινωνία επιθυμεί να διασφαλίσει τα μακρόπνοα συμφέροντά-της έναντι ανέλεγκτης λειτουργίας ενος παραγωγικού-της τομέα. Πιό συγκεκριμένα, επιθυμεί να επιβάλει έναν ομοιόμορφο (εν χρόνω και τόπω) βαθμό ωφελείας απ’ τα σχετικά προϊόντα – περιλαμβανομένων και επιλογών «κοινωνικώς αποδεκτής πιθανότητας υπέρβασης των τιμών Σχεδιασμού» ορισμένων δράσεων (δηλ. επιβαλλομένων δυνάμεων, παραμορφώσεων ή φυσικοχημικών επιρροών). Είναι επομένως προφανής ο ρόλος αυτών των Κειμένων για την αποτροπή αστοχιών – ή τουλάχιστον για την εκλογίκευση της πιθανότητας να συμβούν.

Για την ειδική κατηγορία των έργων Πολιτικού Μηχανικού άς αναφερθούν εδώ οι τίτλοι αυτών των Κειμένων:

• Πρότυπα Υλικών και Προϊόντων (Standards)
• Τεχνικές Εγκρίσεις Συστημάτων (Technical Approvals)
• Κανονισμοί Σχεδιασμού (Design Codes)
• Πρότυπες Εθν. ΤεχνικέςΠροδιαγραφέςΚατασκευής (Methods’ Statements, Specifications)
• Προδιαγραφές Σύνταξης Μελετών
• Εθν. Κατάλογος Μηχανημάτων Τεχν. Έργων
• Πρότυπες Αναλύσεις Τιμών

Χάρις στα Κανονιστικά αυτά Κείμενα,

• Γίνεται σαφέστερη η έννοια της κοινωνικώς αποδεκτής πιθανότητας υπέρβασης διαφόρων τιμών Σχεδιασμού · γεγονός το οποίο εκλογικεύει την έννοια της αυθαίρετης τυχαιότητας, και αφαιρεί την έννοια της «κακοτυχιάς» απ’ τον όρο «ατύχημα».
• Θεμελιώνει γενικότερα τη διασφάλιση ποιότητας (Quality Assurance), όπως θα την εξετάσομε καλύτερα σε λίγο.

2.4 Διαθεσιμότητα χώρων: Στην περίπτωση δημόσιου έργου μεγάλης κλίμακας, οι εξαιρετικά μεγάλοι χώροι στους οποίους θα αναπτυχθεί το έργον, αποκτώνται συνήθως μετά απο χρονοβόρες απαλλοτριώσεις.

Πολλές φορές μάλιστα, η ελεύθερη προσπέλαση σ’ αυτούς τους χώρους απαιτείται ακόμη και απ’ τη φάση της Μελέτης. Παρά τη διαθέσιμη προς τούτο Νομοθεσία, πικρά πείρα δείχνει οτι το θέμα συνιστά πηγή πολλαπλών αβεβαιοτήτων, προστριβών, μεγάλων καθυστερήσεων, τροποποιήσεων Μελέτης ή και κατασκευαστικών μεταβολών. Το σύνολον αυτών των (όντως απροβλέπτων) ανωμαλιών, συνεπάγεται αυξημένους κινδύνους (αναλόγως απροβλέπτων) αστοχιών.

Ενδεικτικώς καταγράφομε εδώ τις ποικίλες πλευρές αυτού του ζητήματος.

• Απαλλοτριώσεις: Πολυπληθείς μηχανισμοί δικανικών προσφυγών, συνοδευόμενες απο ανέλεγκτες μακρόχρονες αναβολές εκδικάσεων, αυθαίρετη άσκηση οιονεί-κοινωνικής πολιτικής μέσω εμφανών υπερτιμολογήσεων απαλλοτριωτέων εκτάσεων, άρνηση αποζημιωθέντων ιδιοκτητών να εκκενώσουν την ιδιοκτησία τους, δυσχέρειες της Αστυνομίας να συνδράμει αποδοτικά τους συντελεστές του τεχνικού έργου.
• Μετατόπιση δικτύων κοινής ωφελείας: Η συνήθης άγνοια της ακριβούς θέσεώς-των, προστίθεται στους παράγοντες καθυστερήσεων και τροποποιήσεων που προκαλούν.
• Αρχαιολογία: Οι (ευχάριστες κατα τα άλλα) εκπλήξεις αρχαιολογικών ευρημάτων, δημιουργούν μια σειρά απο οικονομικά, χρονικά και μελετητικά προβλήματα. Και δέν είναι σαφές ποιός θα επωμισθεί τις ευθύνες των συνεπειών αυτών.
• Οι τυχόν Καταπατητές των εκτάσεων που απαλλοτριώνονται, είναι μία άλλη δυσδιαχειρίσιμη περιπλοκή.
• Ζητήματα σχετιζόμενα με το Περιβάλλον (παρά τις προόδους που έχουν γίνει), είναι άλλη μια πηγή σοβαρών περιπλοκών καί στη φάση της Μελέτης καί της Κατασκευής. Οι συνήθως εκ των υστέρων τροποποιήσεις που επιβάλλονται στο Έργον, αυξάνουν τους κινδύνους σφαλμάτων.

Όλες ετούτες οι (πάμπολλες δέ) δυνητικές αιτίες αύξησης της πιθανότητας τεχνικών αστοχιών (πρβλ. §2.2), γι’ άλλη μιά φορά, είναι εξωτεχνικές – εξαρτώνται απο ποικίλες περιρρέουσες κοινωνικές δυνάμεις, λησμονούνται δέ παντελώς όταν ασκείται η περι των τεχνικών έργων κριτική. Αυτή δε η παράλειψη περιορίζει την αποδοτικότητα των μέτρων που λαμβάνονται τελικώς για την άμβλυνση του κινδύνου των αστοχιών.

2.5 Διακήρυξη Διαγωνισμού Κατασκευής: Η εξαιρετικά σημαντική αυτή φάση Παραγωγής τεχνικού έργου, είναι δυνητική πηγή πλείστων αστοχιών, όπως θα αποπειραθώ να υπενθυμίσω με αυτά που ακολουθούν – μια υπενθύμιση απολύτως αναγκαία, δεδομένης της τάσεως (γι’ άλλη μιά φορά) να αμελούνται επικινδύνως οι κοινωνικοί παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο αστοχιών.

• Προϋποθέσεις: Άν δέν έχουν ολοκληρωθεί οι Μελέτες, άν δέν έχουν περατωθεί οι απαλλοτριώσεις, κι αν δέν έχει πράγματι εξασφαλισθεί ολόκληρη η αναγκαία πίστωση, η άκαιρη Διακήρυξη θα προκαλέσει επικίνδυνες για το έργο καταστάσεις. Εδώ, η πίεση κοινωνικών παραγόντων περι του «επείγοντος», συνεπάγεται τελικώς πρόσθετες καθυστερήσεις.
• Έλεγχος Τευχών: Ποιος και πώς ελέγχει την τεχνική αρτιότητα και (κυρίως) την συμβατότητα των Τευχών της Δημοπρασίας; Η υστερότερη εντόπιση τέτοιων αδυναμιών (απ’ τον Εργολάβο συνήθως!) θα προκαλέσει σοβαρές περιπέτειες κατα τη διάρκεια της Κατασκευής.
• Οι προβλεπόμενες προθεσμίες για την αποπεράτωση του έργου, είναι συχνά τόσο ανέφικτες ώστε δημιουργούν ήδη απ’ την αρχή κλίμα ευνοϊκό για κακοτεχνίες.

Εξ άλλου, οι τασσόμενες προθεσμίες έναρξης του έργου αγνοούν πολλές φορές την θεσμικώς επιβαλλόμενη αναβολή έναρξης, λόγω μιας σειράς διαδικασιών, τις οποίες κάνομε οτι τις αγνοούμε: Πρόκειται για την παραγνώριση των ακόλουθων αβέβαιων χρονικών διαστημάτων.

• Υποβολή προσφορών
• Έλεγχος τεχνικού φακέλλου
• Πρώτες ενστάσεις
• Άνοιγμα προσφορών
• Δεύτερες ενστάσεις
• Ανακήρυξη μειοδότη
• Τρίτες ενστάσεις
• Προσφυγές στο Συμβούλιο της Επικρατείας
• Προθεσμία εγκατάστασης Αναδόχου
• Προθεσμία υποβολής «πίνακα εργασιών»

Στη Χώρα-μας, οφείλεις σε κάθε βήμα ν’ αποδεικνύεις οτι δέν είσαι απατεώνας.

Λείπει μια μελέτη περι του δημόσιου κέρδους που επιτυγχάνεται με όλ’ αυτά, έναντι της ζημίας διαφεύγοντος οφέλους απο μια εγκαιρότερη λειτουργία του Έργου. Προσθέτω μόνον οτι κάθε Έργο που σέρνεται χρονικώς, εκτίθεται σε μεγαλύτερους κινδύνους σφαλμάτων: (i) Έκθετα εργοτάξια, (ii) Μείωση αυστηρότητας στη διασφάλιση ποιότητας, λόγω τελικών χρονικών πιέσεων, (iii) Εύτρωτες διεπιφάνειες συνέχισης σταματημένου Έργου, (iv) Ενδεχόμενη εντωμεταξύ απομάκρυνση ειδικευμένου προσωπικού.

Καμμία «θεωρητική» ανάλυση δέν μπορεί να συλλάβει ή να αντισταθμίσει αυτούς τους παράγοντες.

2.6 Τύπος Συμβάσεως: Θα αποφύγομε εδώ την αναζήτηση πιθανής σχέσης ανάμεσα στα ενδεχόμενα αστοχιών όπως ίσως επηρεάζονται απ’ τον τύπο της Σύμβασης Κατασκευής:

• Μελέτη – και – Κατασκευή
• Έργα Παραχώρησης
• Αυτεπιστασία

Δέν διαθέτω επαρκή εμπειρικά στοιχεία για το θέμα.

Εκείνο πάντως που είναι βέβαιον, είναι η τεράστια προβληματικότητα της επιλογής Αναδόχου που υπέβαλε την φθηνότερη προσφορά. Όσο κι αν είναι ενίοτε ανακριβής η προκοστολόγηση του έργου απ’ τον Κύριο του Έργου, προσφερόμενες «εκπτώσεις» μεγέθους 80% (!) και άνω, εμπνέονται μέν απο καταστάσεις οικονομικής απελπισίας του διαγωνιζομένου – συνιστούν δέ σχεδόν βέβαιη πρόβλεψη άμεσων ή μελλοντικών αστοχιών του Έργου εισβάρος της τελικής Οικονομίας, την οποίαν υποτίθεται οτι τάχα υπηρέτησαν μέσω του απλοϊκού κανόνα «ευθηνότερη προσφορά».

Καί εδώ, οι μακρότατες σε πλήθος και σε χρόνο δικανικές προσφυγές ενος «τιμωρηθέντος» Εργολάβου, είναι ενίοτε η ταφόπετρα πολλών δημοσίων έργων: Το έργο αδρανεί (μέχρι ίσως 1 ή και 2 ολόκληρα χρόνια), όσα δε άλλα έργα συνδέονται με αυτό σε ενα ευρύτερο σύστημα, κληρονομούν όλες τις παθολογίες του. Πρόκειται για «κρυμμένες» αιτίες αστοχιών, τύπου Τεμπών.

συνεχίστε παρακάτω την ανάγνωση…

2.7 Χρηματοδότηση

Άλλος ένας (θεωρητικά εξωτεχνικός) παράγοντας που επηρεάζει την ποιότητα του τεχνικού έργου, είναι η χρηματοδότησή του. Πολύτιμη πείρα δείχνει οτι «κακοπληρωμένος εργολάβος θα ’πεί κακοφτιαγμένο έργο». Υπενθυμίζω ότι (εν αντιθέσει με πολλά δημόσια έργα στην Αρχαία Ελλάδα), ο Εργολάβος σήμερα δανείζει το Δημόσιο: Δαπανά μεγάλα ποσά εκτελώντας έργον επι έναν μήνα, περιμένει δε κατόπιν να πληρωθεί: Κανονικά μέν μετά δίμηνον ή (ελλείψει όμως επαρκών πιστώσεων) μετά εξάμηνον. Το Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας, πολλές φορές εντωμεταξύ έχει χρησιμοποιήσει την πίστωση «εκτάκτως», για την εξυπηρέτηση άλλων αναγκών…

Οξύνεται έτσι το ενδεχόμενον, ο Εργολάβος να εξαντλήσει υπερμέτρως την «οικονομική» κατασκευή του έργου (ανάγνωθι: να προκαλέσει κακοτεχνίες), προκειμένου να μειώσει την οικονομική ζημία που υφίσταται απ’ το κόστος του χρήματος. Αφήνω που έχομε και περιπτώσεις εγκατάλειψης του έργου – με όλες τις δυσμενείς συνέπειες για την τελική-του ποιότητα, τις οποίες έχομε παρουσιάσει στα προηγούμενα (§ 2.5 κυρίως).

2.8 Κατασκευή

Ας θυμίσομε πρώτα οτι το τεχνικό έργο είναι το μόνο τεχνικό αγαθό που δέν παράγεται σε σταθερόν τόπο, με σταθερό ειδικευμένο προσωπικό, και με τα ίδια κάθε φορά χαρακτηριστικά. Άσε που δέν παράγεται κατα εκ των προτέρων γνωστά χρονικά διαστήματα, ώστε να χωρεί μόνιμος προγραμματισμός. Ευστόχως λοιπόν έχει κληθεί «νομαδική βιομηχανία», ενώ ο επικεφαλής-της (σοφός στα τεχνικά, λαμπρός στα οργανωτικά, ειδήμων στην ανθρώπινη ψυχολογία, και δεινός δανειολήπτης) υπόκειται στη λαϊκίστικη μυθολογία ως σφάγιον αποδιοπομπαίον.

Με αυτά τα δεδομένα, η διασφάλιση ποιότητας (quality assurance) σ’ αυτόν τον κατασκευαστικό τομέα παρουσιάζει πρόσθετες δυσκολίες:

• Απαιτούνται «υγιείς» περιρρέουσες συνθήκες (σύλληψη, προγραμματισμός, μελέτη, διαγωνισμοί – όλα τα ΠΡΙΝ πρέπει να μήν κληροδοτούν παθολογίαν.
• Η εσωτερική οργάνωση του Κατασκευαστή οφείλει να διατηρείται σταθερή, παρά τις άκρως μεταβλητές συνθήκες του Εργοταξίου.
• Ο ποιοτικός έλεγχος των παραγόντων παραγωγής (προσωπικό, μηχανήματα, υλικά, μέθοδοι) απαιτεί μεθοδικότητα μεγαλύτερην απ’ ό,τι συνηθίζεται.
• Η υγιεινή και η ασφάλεια των εργαζομένων δέν είναι απλώς θέμα κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλ’ είναι (δυσδιάκριτος μέν, σημαντικός δέ) παράγοντας τελικής ποιότητας κατασκευής: Ασθενικοί ή διστακτικοί τεχνίτες, αυξάνουν δυσαναλόγως την πιθανότητα σφάλματος.

Τόσο μεγάλο είναι το εύρος των πιθανών αιτίων αστοχίας παντός είδους στον κατασκευαστικό τομέα.  Γι’ αυτό φοβούμαι οτι δέν συλλαμβάνεται επαρκώς, απο Ειδικούς και απο την Κοινή Γνώμη.

2.9 Επίβλεψη

Φθάνομε έτσι στον πιό ευαίσθητο (και τον πιό παραμελημένο) παράγοντα της Παραγωγής τεχνικού έργου. Πολύ σημαντικό μέρος της διασφάλισης ποιότητας, εν προκειμένω, εξαρτάται απ’ τη λειτουργία μια καλο-οργανωμένης προϋπόθεσης εποπτείας:

• Επάρκεια: Ένας «επιβλέπων», ίσον κανένας (μάλλον ως «Υποβλέπων» λειτουργεί). Η Επίβλεψη οφείλει να είναι οργανωμένη «κατοπτρικώς», όπως το κύριο προσωπικό της Κατασκευής.
• Με αμοιβές ανάλογες: Εις βάρος του προϋπολογισμού του Έργου – έτσι ώστε να αποκλεισθούν πρακτικώς και τα φαινόμενα δωροδοκίας.
• Ειδικευμένο προσωπικό, είτε απο στελέχη της Υπηρεσίας που έχουν μακράν πείραν του εκάστοτε αντικειμένου, είτε απο εξωτερικούς Συμβούλους επαρκώς εποπτευόμενους.
• Τα δικαιώματα της Επίβλεψης ως προς τις συμβασιακές συνέπειες των ελέγχων, είναι μεγάλης σημασίας για την τελική αποτελεσματικότητά της.

Χωρίς αυτήν τη δραστική (και δαπανηρή, όντως) ουσιαστικοποίηση του θεσμού της Επίβλεψης, οι ποικίλες αστοχίες που θα αποκαλυφθούν ή θα εκδηλωθούν μελλοντικώς είναι αναπόφευκτες. Κι άς συνοδεύονται με φαρισαϊκούς οδυρμούς και κατάρες. Οι Αρμόδιοι οφείλουν να αντιληφθούν οτι μια τέτοια Επίβλεψη είναι ο εμφανώς ελλείπων κρίκος στη αλυσίδα της Παραγωγής. Πολύ δε περισσότερο που θα απεθάρρυνε αμέσως τις υπερ-εκπτώσεις στις προσφορές των απελπισμένων · διοτι τώρα θα ήξεραν οτι δέν θα είχαν καμμία δυνατότητα να τις καλύψουν με αντίστοιχες «εκπτώσεις ποιότητας» στην Κατασκευή.

2.10 Η Συντήρηση

Ορισμένες μελέτες κοινωνικής ψυχολογίας υποστηρίζουν οτι υπάρχει αξιόπιστη συσχέτιση ανάμεσα στον βαθμό Ανάπτυξης και του βαθμού φροντίδας για τη συντήρηση των δημιουργουμένων αγαθών. Στη Χώρα-μας φαίνεται οτι το «αψίκορον» της συμπεριφοράς-μας εκδηλώνεται και στον βαθμό οιονεί-εγκατάλειψης των τεχνικών προϊόντων που παράγομε – παρά το γεγονός οτι η εν χρόνω φθορά είναι ο καθολικός νόμος φυσικών και τεχνητών προϊόντων, εξαιτίας: της χρήσης, των επιρροών του περιβάλλοντος, της μηχανικής κόπωσης, των τυχηματικών δράσεων (πλημμύρα, πυρκαγιά, σεισμός), καθώς και εξαιτίας εκδήλωσης κρυμμένων ελαττωμάτων Μελέτης και Κατασκευής. Εάν το τεχνικό έργο αφεθεί χωρίς συστηματική εν χρόνω Επιθεώρηση / Συντήρηση / Επισκευή, οι πιθανότητες εκδήλωσης αστοχιών είναι τόσο μεγάλες, ώστε «δέν αφήνουν περιθώρια για πικραγγουριές του τύπου “τουφεκίστε τους εργολάβους”»[1].

Ειδικότερα, για τα μεγάλα τεχνικά έργα (Φράγματα, Γέφυρες, Σήραγγες, κ.ά.), απαιτούνται τα ακόλουθα μέσα, προικοδοτούμενα με ουσιώδεις πιστώσεις:

• Αντίστοιχες ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές
• Εθνικά Μητρώα (πλήρως λογισμητοποιημένα)
• Κανονισμοί Επιθεώρησης
• Κανονισμοί Συντήρησης
• Υποχρεωτικώς δημοσιοποιούμενοι ετήσιοι απολογισμοί.

Έχουν γίνει ορθά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή, αλλά είμαστε ακόμη μακριά απ’ την απαιτούμενη πληρότητα.

[1] Θ. Π. Τάσιος: «Δημόσια και Ιδιωτικά Έργα», ΤΕΕ, 2006, σελ. 33.

πηγή: Εργοληπτικόν Βήμα Νο_139 της ΠΕΣΕΔΕ

ΥΓΕΙΑ & ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΕΡΓΟΤΑΞΙΑ Νο_2

 Ακολουθήστε το gobhma.gr στο Google News για να έχετε έγκαιρη & έγκυρη τεχνική ενημέρωση