Υπόσκαφη δόμηση

Γράφει στο  Εργοληπτικόν Βήμα Νο_133 ο Αρχιτέκτων Νίκος Φιντικάκης, Καθηγητής στη Διεθνή Ακαδημία Αρχιτεκτονικής, Πρώην Αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων και Μέλος της επιτροπής Περιβάλλοντος του Παν/μιου της Σορβόννης

O µύθος του Πλάτωνα «η αλληγορία της σπηλιάς» θεωρείται παγκοσµίως ένα από τα πιο σηµαντικά µηνύµατα προς την ανθρωπότητα για να αντιληφθεί ότι ζούµε στην ψευδαίσθηση αυτού του κόσµου, και µε στόχο την αναζήτηση της αλήθειας.

Υπηρετούν άραγε τα υπόσκαφα κτίσµατα αυτό το στόχο ή αποτελούν τη ψευδαίσθηση µιας δήθεν περιβαλλοντικής Αρχιτεκτονικής.

Η αποδοχή από την κοινωνία µιας υπεύθυνης αρχιτεκτονικής έκφρασης και εικόνας προϋποθέτει µια κριτική διερεύνηση της ασάφειας των σύγχρονων αρχιτεκτονικών τοπόσηµων, ώστε τα τελευταία να µην λειτουργούν ως εικονολατρικά σύµβολα.

Αντίθετα, θα πρέπει να αποτελούν εργαλεία τυπικού βιοκλιµατικού και οικολογικού σχεδιασµού, σε άµεση σχέση µε την τρέχουσα τοποθεσία, τον χώρο, τον χρόνο και την τεχνολογία.

Όµως οι νέες Αρχιτεκτονικές µεταλλάξεις, που επιβάλλονται αποτυγχάνουν να σηµατοδοτήσουν ένα δίκαιο σχεδιασµό κτιρίων και πόλεων που να υπηρετεί τις εκάστοτε κοινωνίες και το εκάστοτε περιβάλλον.

Οι Αρχιτέκτονες και η Αρχιτεκτονική, ενώ αποτελούν βασικό παράγοντα, που εξασφαλίζει το δηµόσιο συµφέρον, έχουν δυστυχώς µετά το δεύτερο παγκόσµιοπόλεµο ένα απαξιωµένο ρόλο σε σχέση µε το παρελθόν.

Στο πλαίσιο των προηγουµένων,δηµιουργούνται εκρηκτικά προβλήµατα µε σοβαρές χωρικές, πολεοδοµικές και στεγαστικές διαστάσεις.

Για το κρίσιµο και αµφιλεγόµενο θέµα της ΥΠΟΣΚΑΦΗΣ ∆ΟΜΗΣΗΣ και της Αρχιτεκτονικής για το οποίο ζήτησε η Πρόεδρος της ΠΕΣΕ∆Ε κα Μ. Τσιοµπάνου την Αρχιτεκτονική µου άποψη, θέλω κατ αρχήν να αναφερθώ στην πρόσφατη άποψη των συναδέλφων από τις Κυκλάδες, όπου και παρατηρείται η µέγιστη Υπόσκαφος δόµηση.

Το Φαινόµενο Υπόσκαφος ∆όµηση: «Υποσκάπτοντας το Κυκλαδίτικο Τοπίο» έγραψαν ο µόλις πριν λίγες µέρες εκλιπών διαπρεπής Κυκλαδίτης Αρχιτέκτονας Μανώλης Ισιγώνης και ο δραστήριος Κυκλαδίτης επίσης Αρχιτέκτονας Γιώργος Ευριπιώτης.

Τα υπόσκαφα, που κάποτε υπήρχαν µόνο στη Σαντορίνη και τη Θηρασιά, έγιναν η κερκόπορτα για εκτεταµένη δόµηση σε διάφορα µέρη µε κύρια χαρακτηριστικά:

• Υπερµεγέθεις εκσκαφές, µη αναστρέψιµες επεµβάσεις, υπερµεγέθη κτίσµατα σε ευαίσθητες πλαγιές
• Κεκλιµένες οροφές, αντίθετες µε την οριζόντια οροφή των κτισµάτων των Κυκλάδων µε στόχο τη συλλογή των οµβρίων
• Εκτός κλίµακος κουφώµατα, γυάλινες επιφάνειες, που κατά την δύση ή ανατολή αντανακλούν ως τεράστιοι διάσπαρτοι “τεχνητοί ήλιοι”
• Μη αποκατάσταση του περιβάλλοντος φυσικού ανάγλυφου και απόθεση των προϊόντων εκσκαφών ως “µπαζώµατα” των πρανών
• Εµφάνιση “υποσκαφολόγων” µελετητών και µεσιτών που διατρέχουν τα Νησιά προς διερεύνηση επικλινών εδαφών και προσέγγιση ιδιοκτητών προς ”αξιοποίηση” των γηπέδων».

«Σήµερα, µετά την πλήρη εφαρµογή της νοµοθεσίας, το παραχθέν αποτέλεσµα εµφανίζεται κατά το πλείστον αρνητικό και βλαπτικό για το περιβάλλον, µε κύρια χαρακτηριστικά τα υπερµεγέθη κτίσµατα σε πλαγιές, που προϋποθέτουν σηµαντικές εκσκαφές, δηλαδή µη αναστρέψιµες επεµβάσεις», αναφέρουν.

• «Ξεκοιλιάζουν» τις πλαγιές
• «Όλοι ψάχνουν οικόπεδα µε κλίση άνω του 30%», επισηµαίνει ο αντιπρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Κυκλάδων, Γιώργος Ευριπιώτης.
• Η λέξη “υπόσκαφο” εξηγεί ο ακαδηµαϊκός Μανώλης Κορρές, οµότιµος καθηγητής στο ΕΜΠ, επινοήθηκε από τους αρχιτέκτονες µετά τον µεγάλο σεισµό στη Σαντορίνη για να περιγράψουν έναν συγκεκριµένο τύπο κατοικίας: αυτός που σκαβόταν στον βράχο, κάτω από κάποια άλλη κατοικία».

«Αυτό που κατασκευάζεται σήµερα και ονοµάζεται υπόσκαφο είναι ένα κτήριο του οποίου το πίσω µέρος κρύβεται στο έδαφος, για να µη φαίνεται η οικοδοµή. Και µάλιστα, βάφεται λευκό για να ξεχωρίζει, µε αποτέλεσµα το τοπίο να δείχνει ακόµη πιο κατασπαραγµένο. Στις περισσότερες περιπτώσεις µάλιστα πρόκειται για ακαλαίσθητα κτίρια.

• Ο οικοδοµικός κανονισµός άνοιξε «παράθυρα» για αύξηση της δόµησης.

Ο έγκριτος δηµοσιογράφος Γιώργος Λιάλιος έγραψε στις 13/11/2022 ένα πολύ αξιόλογο κείµενο στη «Καθηµερινή» περιγράφοντας µε εικόνες τις µεγάλες υπερβολές µε τα υπόσκαφα στις Κυκλάδες.

Όλα τα παραπάνω επιβεβαιώνουν τη µεγάλη σύγκρουση µεταξύ της βιωσιµότητας και του πράσινου αποτυπώµατος της υπόσκαφης δόµησης µε το κόστος υλοποίησης της.

Στη µεγάλη ∆ιεθνή Αρχιτεκτονική οµάδα ARES-(ArchitectureandRenewableEnergySources), την οποία εχω τη τιµηνα διευθύνω µαζί µε τον Ιταλό καθηγητή Antonio Riverso και µε τη συµβολή της ∆ιεθνούς Ακαδηµίας Αρχιτεκτονικής διατυπώσαµε την αρχή ότι:

• Η µορφή του µελλοντικού µας δοµηµένου περιβάλλοντος πρέπει να βασίζεται σε µια υπεύθυνη προσέγγιση της φύσης και στη χρήση του ανεξάντλητου ενεργειακού δυναµικού του Ήλιου, του ανέµου, της γης και του νερού που αντιπροσωπεύουν τα τέσσερα βασικά στοιχεία των Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας και συντελούν στην εξασφάλιση των τεσάρων ποιοτήτων θερµό, ψυχρό, υγρό, ξηρό.

Η Πρόεδρος της ΠΕΣΕ∆Ε κα. Μαρία Τσιοµπάνου επισηµαίνει ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται γεωµετρική άνοδος υπόσκαφων κτηρίων και ασκείται κριτική ότι ο λόγος της αύξησης αυτής είναι η εκµετάλλευση του ευνοϊκού συντελεστή δόµησης και όχι η προστασία του περιβάλλοντος και συµφωνώ διότι δυστυχώς αυτή είναι η πραγµατικότητα.

Ο µεταβολισµός και η µετάλλαξη των κελυφών δόµησης, είτε σε εσώσκαφες, είτε σε έξώσκαφες υπερκατασκευές τύπου µέγα-ουρανοξυστών που ανταγωνίζονται σε ύψος, είναι το αποτέλεσµα µιας εµπορικής και απάνθρωπης Αρχιτεκτονικής. Αν συνυπολογίσουµε την ανθρώπινη εργασία οφείλουµε να αναφέρουµε ότι οι τεράστιοι ουρανοξύστες στο Ντουµπάϊ χτίστηκαν από εξαθλιωµένους µετανάστες οι οποίοι ως ηµερήσια αποζηµίωση είχαν µια µερίδα φαΐ και ύπνο σε οµαδικούς κοιτώνες αντίστοιχα µε τους εργάτες των Ταφικών Πυραµίδων στην Αρχαία Αίγυπτο.

Σε µια πολύ εµπεριστατωµένη ανάρτηση στο blog του Αρχιτέκτονα Γ. Τριαντάφυλλου (22 Απριλίου 2020) και µε τη συµβολή του Αρχιτέκτονα Π. Τσακόπουλου από το σχετικό δηµοσίευµα του στο περιοδικό «Ελληνικές Κατασκευές» (τεύχος 220/2017) διατυπώνονται οι αφηγήσεις και οι διαλέξεις σχετικά µε τη δόµηση υπόσκαφων κλπ κατασκευών µετά το σεισµό του 1956 στη Σαντορίνη των διακεκριµένων συναδέλφων µε επικεφαλής τον κορυφαίο και δυστυχώς µόλις πριν λίγες µέρες εκλιπόντα Κ. ∆εκαβάλλα, και µε τη συµµετοχή των Β. Μπογάκου, ∆. Φιλιππίδη.

Στην εξειδικευµένη οµιλία του ο πρώην Πρόεδρος του Τµήµατος Αττικής του ΣΑ∆ΑΣ Βασίλης (Λίλος) Γρηγοριάδης τόνισε: «Η κατασκευή του θόλου υπήρξε σηµαντική. Ο θόλος προέκυψε από τα υπόσκαφα της Σαντορίνης, λόγω της δοµής του εδάφους. Υπήρξαν βέβαια και στην ελεύθερη δόµηση και από εκεί προέκυψε και ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του νησιού. Εκτός από τα υπόσκαφα, όπως αναφέρει ο Λίλος, σαφώς υπήρχαν και ορισµένα θολωτά κτίσµατα, εκτός υποσκάφων τα οποία είχαν το χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής µορφής της περιόδου εκείνης.

Στη νοµοθετική ρύθµιση περί “δόµησης υπόσκαφων κτιρίων” προέβλεπαν ότι η καινοτόµος αυτή πρακτική θα ενέτασσε τα κτίσµατα στο περιβάλλον και το ανάγλυφο αυτών (δίδοντας παράλληλα ένα σηµαντικό µπόνους δόµησης) δεν ήταν δυνατόν όµως να διανοηθούν ότι η ευφάνταστη αυτή πρακτική θα ήταν εκ του αποτελέσµατος αντίθετη του ευκταίου, αναφέρει στην ανακοίνωσή του ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Κυκλάδων. «Σήµερα, µετά την πλήρη εφαρµογή της νοµοθεσίας, το παραχθέν αποτέλεσµα εµφανίζεται κατά το πλείστον αρνητικό και βλαπτικό για το περιβάλλον, µε κύρια χαρακτηριστικά τα υπερµεγέθη κτίσµατα σε πλαγιές, που προϋποθέτουν σηµαντικές εκσκαφές, δηλαδή µη αναστρέψιµες επεµβάσεις», αναφέρουν.

Η έννοια του υπόσκαφου κτίσµατος κυρίως στη Σαντορίνη οφείλεται στην ιδιαίτερη ηφαιστειακή γεωµορφολογία και εξασφαλίζει τη προστασία λόγω επίσης των ιδιοτήτων της θηραϊκής γης, όπως ζέστη το χειµώνα και δροσιά το καλοκαίρι αλλά και τις συνθήκες περιβαλλοντικής δόµησης λόγω του επιβαλλόµενου διαµπερούς αερισµού µέσω κατακόρυφων καµινάδων στο βάθος της υποσκαφής που σήµερα έχει αγνοηθεί λόγω του µεγάλου µεγέθους των υπόσκαφων κτισµάτων.

Αυτές οι αρχές της βιοκλιµατικής Αρχιτεκτονικής εφαρµόστηκαν και βραβεύτηκαν από την ΕΕ για το σχεδιασµό που πρότεινα στο σχετικό Ευρωπαϊκό Αρχιτεκτονικό ∆ιαγωνισµό (SOLARHOUSE) για το Βιοκλιµατικό Στέγαστρο στον Αρχαιολογικό χώρο του Ακρωτηρίου, που µου ζήτησε η Πρόεδρος της ΠΕΣΕ∆Ε να αναφερθώ.

Σηµειώνω όµως ότι το Βιοκλιµατικό Στέγαστρο του Ακρωτηρίου δεν µπορεί να θεωρείται Υπόσκαφο, αλλά προστατευτικό κέλυφος µε αξιοποίηση της θηραϊκής γης, ως επικάλυψη προκειµένου να χρησιµοποιηθεί το ίδιο υλικό της «ασπας» που κάλυψε τον προϊστορικό οικισµό μετά την ηφαιστειακή έκρηξη του 16 αιώνα π.χ και όµως ταυτόχρονα προστάτεψε και διατήρησε για 3500 χρόνια, τόσο τα κτίσµατα όσο και τις περίφηµες τοιχογραφίες όπως έχει εξηγήσει ο εξαίρετος ∆ιεθνώς καταξιωµένος ∆/ντης της Ανασκαφής οµ. καθηγητής Χρίστος Ντουµας (Μηχανικοί Μελετητές, Πολ. Μηχανικοί Ν. Πανδής, Ν. Παπαντωνίου, Π. Καρύδης, Γ. Ιωαννίδης, Κ. Λιόντος και Η/Μ Μηχανικοί Α. Σγουρόπουλος, Ι. Μακατσώρης).

Ένα επίσης κλασσικό παράδειγµα πραγµατικής περιβαλλοντικής-βιοκλιµατικής Αρχιτεκτονικής είναι ο βραβευµένος σε Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό ∆ιαγωνισµό σχεδιασµός, που πρότεινα για το Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) στην Ανάβυσσο (Μηχανικοί Μελετητές, Πολ. Μηχανικός Γιώργος Παρηγόρης, Η/Μ Μηχανικός Αντώνης Σγουρόπουλος) Το κτήριο όµως δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε γιατί η τότε ∆ιοίκηση του ΚΑΠΕ πούλησε το οικόπεδο. Το κτήριο θα ήταν πράγµατι υπόσκαφο χωρίς καµµία προσαύξηση του συντελεστή δόµησης και πρότυπο βιοκλιµατικής υπόσκαφης Αρχιτεκτονικής που είχε ως κύριο στόχο να µη προβάλλεται ένα εξώσκαφο κτίσµα που θα ήταν δυνατόν να προσβάλλει τη µοναδικότητα του µνηµείου του Ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο.

Ένα άλλο έργο που δεν είναι υπόσκαφο, αλλά υπόγειο µε λειτουργία βιοκλιµατικού υπόσκαφου, είναι η µελέτη που µου ανατέθηκε µετά από δηµόσια εκδήλωση ενδιαφέροντος βάσει του Ν∆ 4412 για τον εκσυγχρονισµό του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (ΑΜΘ), έργο του διακεκριµένου Αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού πού γνώριζα από τη παιδική µου ηλικία ως συνάδελφο και φίλο του πατέρα µου

Η µελέτη µου και η κατασκευή του στη συνέχεια είχε ως κύριο στόχο το σεβασµό και τη µη αλλοίωση του σχεδιασµού του Καραντινού κι εποµένως πρότεινα την υπόγεια επέκταση του ΑΜΘ εκµεταλλευόµενος το αίθριο για να εξασφαλίσω το φυσικό φωτισµό και το φυσικό διαµπερή αερισµό του υπογείου σύµφωνα µε τις αρχές του βιοκλιµατικού σχεδιασµού (Μηχανικοί Μελετητές, Πολ. Μηχανικός Τηλέµαχος Τσικνιάς και Η/Μ Μηχανικοί Σταύρος Λιβαδάς και Γιάννης Μακατσώρης).

Ο Πρόεδρος της IAA (∆ιεθνούς Ακαδηµίας Αρχιτεκτονικής) καθηγητής AMEDEO SCHIATARELLA πρόσφατα τόνισε ότι τα τελευταία χρόνια, η κλιµατική κρίση που αντιµετωπίζουµε και που µπορεί να προκαλέσει καταστροφικές και µη αναστρέψιµες επιπτώσεις είναι το προϊόν της αδυναµίας των ανθρώπων να ζήσουν σε αρµονία µε τη φύση. Ως αρχιτέκτονες δεν µπορούµε να αλλάξουµε τη µοίρα του κόσµου, αλλά ως µέλη της IAA είµαστε ακόµα εδώ και είµαστε αποφασισµένοι να δείξουµε ότι χάρη στη δουλειά µας το µέλλον µπορεί και θα είναι καλύτερο, αφού η αρχιτεκτονική εξακολουθεί να είναι σε θέση να δηµιουργεί αρµονία και οµορφιά και να προστατεύει τις βασικές αξίες των ανθρώπων, ακόµη και όταν οι εδαφικές συνθήκες και το πολιτιστικό υπόβαθρο είναι πολύ διαφορετικά.

Σε παρέµβασή µου ως εκπρόσωπος της IAA στα Ηνωµένα Έθνη, «∆ιαπεριφερειακό εργαστήριο για την αστική κινητικότητα – Προκλήσεις και ευκαιρίες για µεταφορές, ενέργεια και χωροταξικό σχεδιασµό» που διοργάνωσε η UNECE αναφέρθηκα στον σηµαντικό παγκόσµιο ρόλο της IAA και στην ανάγκη καινοτόµων Αρχιτεκτονικών-δοµικών αλλαγών στο σχεδιασµό των πόλεων και στο περιαστικό περιβάλλον προς τη κατεύθυνση του σχεδιασµού πολυκεντρικών πόλεων µε στόχο την επίτευξη της µέγιστης µείωσης της κατανάλωσης ενέργειας ειδικά στην κινητικότητα- µεταφορές αλλά και για την ανάγκη διατήρησης ενός ανθρώπινου συντελεστή δόµησης χωρίς δυνατότητες παραβιάσεων όπως αυτές που επιτυγχάνονται µέσω των υπόσκαφων κατασκευών.

Ανέφερα επίσης ότι η IAA που εκπροσωπεί τη ∆ιεθνή Κοινότητα των Ακαδηµαϊκών Αρχιτεκτόνων θα συµβάλει ουσιαστικά σε κάθε περαιτέρω συζήτηση και επεξεργασία αυτού του θέµατος στη µεταµόρφωση και τον µεταβολισµό του «Architecturaldesign», µε στόχο µια ανθρώπινη και φιλική στο περιβάλλον δόµηση χωρίς παραχαράξεις είτε σε ύψος είτε υπόγεια δεδοµένου ότι οι σηµερινές άρρωστες πόλεις µας είναι Μολυσµένες, Ανθυγιεινές, µη διαχειρίσιµες, µη βιώσιµες και αναµφισβήτητα Ανεπαρκείς.

Αναδεικνύεται λοιπόν η ανάγκη του επανασχεδιασµού µε νέα κατεύθυνση, τη ∆ίκαιη Κοινωνική Συνύπαρξη.

Οι Αρχιτέκτονες και η Αρχιτεκτονική, ενώ αποτελούν βασικό παράγοντα που εξασφαλίζει το δηµόσιο συµφέρον, υποφέρουν δραµατικά.

Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής ως υπεύθυνου επαγγέλµατος είναι πολύ σηµαντικός από αυτή την άποψη. Στόχος του έργου του Αρχιτέκτονα στο µέλλον πρέπει, εποµένως, να είναι ο σχεδιασµός κτιρίων και χώρων µε τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρούνται οι φυσικοί πόροι και να χρησιµοποιούνται ανανεώσιµες µορφές ενέργειας – ιδίως ηλιακή, αιολική, γεωθερµική και κυµατική ενέργεια όσο το δυνατόν εκτενέστερα, αποφεύγοντας έτσι πολλές από τις ανεπιθύµητες εξελίξεις.

Πρέπει να αναπτυχθούν νέες ιδέες σχεδιασµού που θα αυξήσουν την ευαισθητοποίηση αυτών των βασικών στοιχείων, ως πηγών φωτός και θερµότητας. Η αποδοχή της τεχνολογίας ανανεώσιµων πηγών ενέργειας στις κατασκευές από το ευρύ κοινό µπορεί να επιτευχθεί µόνο µε πειστικές ιδέες και παραδείγµατα.

Οι φυσικοί πόροι που είναι διαθέσιµοι σε µια δεδοµένη τοποθεσία, ειδικά ο ήλιος και ο άνεµος θα πρέπει να αξιοποιούνται για τον βιοκλιµατικό σχεδιασµό των κτιρίων και θα πρέπει να αντικατοπτρίζονται στο σχεδιασµό της διάταξης και της µορφής τους.

Η υπόσκαφη δόµηση δεν µπορεί να αποτελεί ΠΡΟΘΕΣΗ Αρχιτεκτονικού σχεδιασµού αλλά µόνο ΑΝΑΓΚΗ κι αυτό µόνο στις περιπτώσεις της ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ λόγω ειδικής ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ και για κανένα λόγο δεν µπορεί να επιτρέπεται µέσω της υπόσκαφης δόµησης και µε βάση τη ψευδαίσθηση ενός δήθεν περιβαλλοντικού σχεδιασµού η αύξηση του ανθρώπινου και κοινωνικά αποδεκτού συντελεστού δόµησης και χωρίς βέβαια τα υπόσκαφα κτίσµατα να αποτελούν ψευδεπίγραφο σύµβολο εικονολατρικού περιβαλλοντικού σχεδιασµού.

πηγή: Εργοληπτικόν Βήμα Νο_133 της ΠΕΣΕΔΕ

ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΔΟΜΗΣΗ